تحول شکل در مهرهای متأخر اسلامی

شکل از جمله ویژگی های ظاهری مهرهای اسلامی محسوب می شود. این ویژگی یکی از وجوه مشترک میان حوزه های مختلف مهرشناسی نیز هست، اما مهم ترین تعریف آن را می توان چارچوب محیط اثر مهرها بر اسناد و مکتوبات دانست که درواقع از شکل صفحۀ هر مهر حاصل می شود.شکل یکی از نشانه های اعتبار دیوانی مهرها در اسناد بوده است و لااقل انتخاب آن در مهرهای رسمی پیرو قواعد مشخصی انجام می پذیرفته است.در مقالۀ پیش رو جایگاه شکل در نام گذاری و گونه شناسی مهرهای اسلامی، همین طورسیر تحول آن در مهرهای متأخر اسلامی بر اساس مطالعات کتابخانه ای و شیوۀ تاریخی- توصیفی بررسی خواهد شد. نتیجۀ این تحقیق نشان خواهد داد که هرچند شکل مهرهای متأخر اسلامی در دوران مختلف از یکدیگر متفاوت شده است، تنوع اَشکال مهرهای رسمی و دیوانی را می توان در اشکال پایۀ هندسی محدود و توجیه کرد. بر این اساس، شکل غالب مهرهای حکام و رجال ایلخانی تا جلایری چهارگوش و چندگوش، مهرهای تیموری و ترکمانان دایره، و مهر صفویان مربع و مدور همراه با زائده هایی، که تاج یا کلاهک نامیده می شود، بوده است. شکل مهرهای رسمی پس از این دوران تا پایان قاجار نیز یک تغییر عمده داشته است و آن ترجیح شکل مربع به جای دایره بوده است.محدودیت اشکال پایه در مهرهای رسمی و حکومتی از یک سو به معذورات دیوانی در تهیۀ مهرهای رسمی باز می گردد و از دیگرسو به تحولات خط و ترکیب در تحریر این مهرها مربوط می شود.